Geçtiğimiz yaz dünya ‘Oppenheimer’ sinemasıyla yatıp kalktı. Fizikçi Robert Oppenheimer’ı ve Manhattan Projesi’ni odağına alan sinema, insanlık tarihinin en vahim olaylarından birine giden yoldaki taşların nasıl döşendiğini gözler önüne seriyordu. Lakin 2 Ağustos 1939’da yazılmış bir mektup olmasaydı ‘Oppenheimer’ sineması bir bilim kurgudan öteye geçmeyecekti.
Mektupta, “Nükleer fizikteki aktüel çalışmalar, uranyumun yeni ve kıymetli bir güç kaynağına dönüştürülmesini muhtemel kılmıştır. Bu güç ziyadesiyle güçlü bombaların geliştirilmesi için kullanılabilir” deniyordu. Satırların sahibi Albert Einstein, muhatabı ise dönemin ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt’ti.
Einstein’ın Almanya’nın işgal altındaki Çekoslovakya’da uranyum satışını durdurma kararına ait kuşkularını de lisana getirdiği mektup, Manhattan Projesi ismi verilen 2 milyar dolarlık çok zımnî araştırma programının fitilini ateşledi. Manhattan Projesi’nin maksadı, nükleer silah yarışında Almanya’yı yenmekti. Oppenheimer’ın liderliğindeki üç yıllık proje, ABD’yi nükleer çağa taşıyacak ve tarihin en kıymetli ve en yıkıcı icatlarından biri olan atom bombasıyla sonuçlanacaktı.
MİLYONLARCA DOLARA ALICI BULMASI BEKLENİYOR
Einstein’ın bu tarihi mektubu, 10 Eylül 2024 tarihinde New York’ta bulunan Christie’s Müzayede Konutu’nda açık artırmaya sunulacak. 4.000.000 doların üzerinde bir fiyata satılması beklenen mektubun iki versiyonu bulunuyor. Satışa sunulacak olan kısa taslak versiyonu. Beyaz Saray’a elle teslim edilen uzun ve ayrıntılı versiyon ise New York’ta Franklin D. Roosevelt Kütüphanesi’nin kalıcı koleksiyonunda saklanıyor.
Fotoğraf: Christie’s Müzayede Evi
Christie’s’in Amerikan kültürü, kitaplar ve el yazmalarından sorumlu kıdemli uzmanı Peter Klarnet, BBC’ye yaptığı açıklamada, “Birçok açıdan bu mektup bilim, teknoloji ve insanlık tarihindeki kritik bir kırılma noktasını oluşturuyor. ABD hükümeti, tarihinde birinci kere büyük bir bilimsel araştırmayı finanse etmiş oluyor. Mektup, ABD’nin yaşanan teknolojik dönüşümlerden tam manasıyla faydalanmasını sağlayan sürecin başlangıcı oldu” dedi.
Swansea Üniversitesi Siyaset, İdeoloji ve Memleketler arası Bağlantılar Kısmı Program Yöneticisi olarak vazife yapan Amerikan ve Nükleer Tarih araştırmacısı Dr. Bryn Willcock da birebir fikirde olduğunu belirterek, “Bombanın kökenine dair tarihi anlatıların birçok mektupla ilgili tartışmalarla başlıyor” dedi. Dr. Willcock, “Mektubun içeriği Lider Roosevelt’in direkt harekete geçmesinin anahtarıydı. Nükleer Miras Vakfı kaynaklarında mektubun Roosevelt’in nükleer araştırmaları desteklemesinde ‘hayati’ rol oynadığı belirtiliyor” diye konuştu.
FİLMDE DE MEKTUPTAN BAHSEDİLİYOR
Ödüllü ‘Oppenheimer’ sinemasında mektuptan Oppenheimer ile fizikçi Ernest Lawrence ortasında geçen bir diyalogda bahsediliyordu. Bu durumun müzayedeye olan ilgiyi artıracağını belirten Klarnet, “Bu mektup 1945’ten bu yana tanınan kültürün bir modülü olmuş durumda yani esasen sağlam bir yere sahipti fakat ‘Oppenheimer’ sineması sayesinde yeni jenerasyon de tanımış oldu” sözlerini kullandı.
Klarnet, Einstein’ın tanınan kültürde “efsanevi bir karakter” olduğunu belirtti. Gerçekten ‘Oppenheimer’ sinemasında de Einstein bu formda karşımıza çıkıyordu. Sinema boyunca olan biteni dışarıdan seyreden bir konuk oyuncu üzere olan Einstein’ın kimliği başındaki şapka uçup ünlü beyaz ve dağınık saçları açığa çıkınca anlaşılıyordu.
Nükleer yansıma yoluyla açığa çıkan enerjiyi açıklamak için Einstein’ın E=mc2 denklemi kullanılsa, bu hesaplama atom bombasına giden yolun temelini oluştursa da ünlü bilim beşerinin nükleer silahların icadındaki rolü sinemada abartılı bir biçimde işleniyor. Klarnet, sinemanın kapanış sahnesinde Oppenheimer’ın Einstein’a söylediği “Bu hesaplamalarla sana geldiğimde tüm dünyayı mahvedecek bir zincirleme yansıma başlatma ihtimalimizin olduğunu düşünmüştük” cümlesinin “saçmalık” olduğunu belirtti.
MEKTUP ESKİ ÖĞRENCİSİNİN FİKRİYDİ
Sol eğilimli görüşleri ve Alman kökenli olması nedeniyle kuşkucu bir insan olan Einstein’ın “güvenlik yetkisinin buna yetmeyeceğini” vurgulayan Klarnet, “Aksine bir pasifist olduğunu lisana getiren Einstein, projeyle ortasına ara koymuş ve nükleer gücün açığa çıkışındaki rolünün epeyce dolaylı olduğu konusunda her vakit ısrarcı olmuştu” dedi.
Her şeyi başlatan asıl kişi Einstein’ın eski öğrencilerinden Leo Szilard’dı. Mektubun, üzerine Szilard’ın kurşun kalemle “Orijinal gönderilmedi!” yazdığı versiyonu, 1964’teki vefatına kadar Szilard’da kaldı. Hem Almanya doğumlu Einstein hem de Macaristan doğumlu Szilard, Nazizm’in yükselişinin sonucunda ABD’ye sığınmıştı. İkisi de Almanya’nın yarattığı tehdidin farkındaydı.
Leo Szilard
Mektup aslında Szilard’ın fikriydi fakat metni yazıp imzalayan kişinin Einstein olmasında ısrar ediyordu. Einstein 1921 yılında Nobel Ödülü’nü aldıktan sonra çok saygın bir pozisyona yükselmiş, Klarnet’in deyişiyle “modern bilimin simgesine” dönüşmüştü. Klarnet, “Kimsede olmayan bir nüfuzu var. Muhakkak ki daha evvel birçok kişi Roosevelt’i bu mevzuda uyarmış. Derken bir anda ofisinize adım atıyorsunuz ve Albert Einstein’ın ‘Bunu yapmalısın’ dediği mektupla karşılaşıyorsunuz. Bunun yarattığı tesir büyük olur” dedi.
SADECE BİR SAVAŞTA KULLANILDI
16 Temmuz 1945 günü, kısaca “cihaz” olarak anılan bomba New Mexico’daki bir çölde muvaffakiyetle patlatıldı. Elde edilen sonuç hem zafer olarak değerlendirildi hem de telaşla karşılandı. Dönemin ABD Başkanı Harry S. Truman, o gün günlüğüne “Dünya tarihinin en berbat bombasını keşfettik” yazacaktı.
O noktada Almanya çoktan teslim olmuştu lakin Japonya savaşmaya devam ediyordu. Japonya’nın Hiroşima ve Nagazaki limanlarına dehşetli ve gibisi görülmemiş bir güçle saldırmanın, savaşın sonunu hızlandırabileceği düşünülmüştü. Bombanın testi geçmesinden bir gün sonra Szilard, Japonya’ya böylesi büyük bir hareketle müsabakadan önce teslim olması daveti yapan bir imza kampanyası başlattı lakin yetkililere vaktinde ulaşmayı başaramadı.
6 Ağustos günü Küçük Çocuk kod isimli bomba Hiroşima’ya, 9 Ağustos günü de Şişman Adam kod isimli bomba Nagazaki’ye düştü. Ölen ve yaralananların sayısının 200.000’i bulduğu varsayım edilirken, radyasyonun yan tesirleri sonraki kuşakların de hayatlarını mahvetti. Nükleer silahlar o günden bu yana rastgele bir çatışmada direkt kullanılmadı.
“HAYATIMIN EN BÜYÜK HATASI”
“Einstein’in mektubu olmadan Manhattan Projesi olur muydu?” sorusunu net bir biçimde yanıtlamak güç. Dr. Willcock, mektubun yazıldığı devirde İngiltere’nin “ABD’yi daha geniş kapsamlı araştırmalara sürat vermeye” ikna etmeye çalıştığını, 1941 tarihli MAUD Raporu’nun nükleer silahlar bağlamında bir fizibilite raporu olduğunu ve Amerikalıların araştırmalarının hızlanmasında kritik rol oynadığını belirtti. Yeniden de Einstein’ın mektubunun da süreci hızlandırdığına kuşku yok. Mektup olmasa süreçte gecikme yaşanacağını vurgulayan Dr. Willcock, “Dolayısıyla bomba 1945 yazında kullanıma hazır hale gelmeyecekti” dedi.
Öte yandan Einstein, 1939’da kaleme aldığı mektubun yol açtığı şiddet ve kaos nedeniyle derin bir pişmanlık duyuyordu. 1946 yılında nükleer savaşın tehlikelerini ortaya koymak ve dünya barışına giden yolu tasarlamak için Nükleer Bilim İnsanları Acil Komitesi’ni kurdu. 1947’de Newsweek mecmuasında yayımlanan ‘Her şeyi Başlatan Adam’ başlıklı makalede Einstein, “Almanların bir atom bombası geliştirmekte başarılı olmayacağını bilseydim, bomba için hiçbir şey yapmazdım” diyordu. Bugün gerekli teknolojik altyapıya sahip olmasına rağmen Almanya hala nükleer silah sahibi olan ülkelerden biri değil.
Einstein hayatının geri kalanını nükleer silahsızlanma kampanyalarına adadı. Hatta 1954 yılında Nobel Ödüllü kimyager Linus Pauling’le konuşurken Roosevelt’e yazdığı mektubu “hayatımın en büyük hatası” olarak nitelendirdi.
“İNSANLAR OLARAK İNSANLARA SESLENİYORUZ”
Atom bombası savaşın görünümünü büsbütün değiştirip Doğu ile Batı ortasında bir silahlanma yarışına yol açtı. Bu da memleketler arası ilgileri altüst etti. Günümüzde dokuz ülkenin cephaneliğinde nükleer silah bulunuyor ve içinde bulunduğumuz riskin başlangıç noktasını o mektup oluşturuyor. Klarnet, “Bu mevzu bugün dahi yeniliğini koruyor. İnsanlığın üzerindeki bir gölge üzere. Bu mektup çağdaş dünyanın nereden geldiğini ve buraya nasıl geldiğimizi çok net bir biçimde hatırlatıyor” diye konuştu.
Roosevelt’e giden mektuptaki imza, Temmuz 1955’te bu sefer nükleer savaşa karşı Russell-Einstein Manifestosu’nda karşımıza çıktı. Einstein, ölmeden yalnızca 1 hafta evvel filozof Bertrand Russell’ın kaleme aldığı bu duygusal metne takviyesini açıklamıştı. Manifestoda, “İnsanlar olarak insanlara sesleniyoruz. İnsanlığınızı hatırlayın, gerisini unutun. Şayet bunu yaparsanız yeni bir cennete giden yol açık lakin yapamazsanız önünüzde olan şey üniversal vefat riski” sözleri yer alıyordu.
BBC’nin “‘It was the one great mistake in my life’: The letter from Einstein that ushered in the age of the atomic bomb” başlıklı haberinden derlenmiştir.